چکیده:
کمبود آب به عنوان یکی از چالش‌های اساسی توسعه پایدار در مناطق خشک ایران، تأثیرات گسترده‌ای بر روند اجرا، زمان‌بندی، هزینه و کیفیت پروژه‌های عمرانی بر جای گذاشته است. در این پژوهش، با تکیه بر مطالعات میدانی، تحلیل مستندات اجرایی و بهره‌گیری از روش‌های تحلیلی توصیفی، آثار مستقیم و غیرمستقیم بحران آب بر پروژه‌های زیرساختی در استان‌های مرکزی، جنوب شرقی و شرق کشور بررسی شده است. نتایج نشان می‌دهد که فقدان برنامه‌ریزی تلفیقی منابع آب، تأخیرهای گسترده، افزایش هزینه‌های جانبی و افت کیفیت سازه‌ها را به همراه داشته است. در پایان، راهکارهایی نظیر بازنگری در ضوابط فنی، استفاده بهینه از فناوری‌های نوین و مدیریت پایدار منابع ارائه شده است.
۱. مقدمه
ایران به‌واسطه موقعیت جغرافیایی خود، بخش قابل توجهی از اراضی‌اش را در زمره مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار داده است. افزایش جمعیت، توسعه بی‌رویه زیرساخت‌ها و تغییر اقلیم موجب تشدید تنش‌های آبی شده‌اند. در این میان، پروژه‌های عمرانی که نقش کلیدی در ارتقای سطح رفاه عمومی، زیرساخت‌های اقتصادی و شبکه‌های ارتباطی دارند، به شدت از کمبود منابع آبی تأثیر می‌پذیرند. تحلیل علمی این تأثیرات، ضرورتی انکارناپذیر برای بهینه‌سازی سیاست‌گذاری‌های آینده است.
۲. روش‌شناسی پژوهش
این مطالعه با رویکردی کیفی و توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی اسناد بالادستی، گزارش‌های فنی پروژه‌های عمرانی و مصاحبه‌های میدانی با کارشناسان اجرایی پرداخته است. نمونه‌برداری از پروژه‌های عمرانی در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد و خراسان جنوبی انجام شده و تأثیر مؤلفه‌های مربوط به کم‌آبی بر هر مرحله از چرخه عمر پروژه تحلیل گردیده است.
۳. یافته‌ها
۳-۱. تأثیر بر برنامه‌ریزی و زمان‌بندی پروژه‌ها
مطالعات نشان می‌دهد که کمبود آب سبب بروز تأخیرهای مکرر در مراحل خاک‌برداری، بتن‌ریزی و کنترل گردوغبار محیطی می‌گردد. در برخی پروژه‌ها، وقفه‌های چندماهه تنها به دلیل عدم تأمین آب برای ساخت‌وساز گزارش شده است.
۳-۲. افزایش هزینه‌های غیرمستقیم
حمل آب از منابع دوردست، استفاده از آب‌های غیرمتعارف با نیاز به تصفیه، و الزامات جدید برای حفاظت از محیط‌زیست، هزینه‌های مضاعفی بر پروژه‌ها تحمیل کرده‌اند که در طرح اولیه پیش‌بینی نشده بودند.
۳-۳. افت کیفیت مصالح و سازه‌ها
استفاده از آب با کیفیت پایین یا نامتناسب با استانداردهای فنی، به افت دوام بتن، فرسایش زودرس مصالح و کاهش عمر مفید سازه‌ها انجامیده است. این مسئله در مناطق با سختی بالای آب یا شوری زیاد، شدیدتر نمود یافته است.
۳-۴. اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی
پروژه‌هایی که در حاشیه سکونتگاه‌های انسانی اجرا می‌شوند، به دلیل رقابت مستقیم با مصرف شرب و کشاورزی، تنش‌های اجتماعی و اعتراضات محلی را نیز به همراه داشته‌اند.
۴. راهکارهای پیشنهادی
تدوین ضوابط فنی ویژه برای پروژه‌های عمرانی در مناطق خشک با لحاظ محدودیت‌های آبی
استفاده از فناوری‌های نوین نظیر بتن کم‌مصرف، افزودنی‌های تقویت‌کننده و سیستم‌های بازچرخانی آب
هماهنگی میان نهادهای عمرانی، وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست برای تأمین منابع پایدار
بهره‌گیری از منابع آبی جایگزین مانند پساب‌های تصفیه‌شده در مراحل غیرحساس ساخت‌وساز
نتیجه‌گیری
در شرایط فعلی اقلیمی کشور، بازنگری جدی در نحوه طراحی، اجرا و مدیریت پروژه‌های عمرانی در مناطق خشک ضروری است. بی‌توجهی به محدودیت‌های منابع آب نه تنها هزینه‌های اقتصادی بالایی را به دنبال دارد، بلکه ممکن است به بحران‌های اجتماعی و زیست‌محیطی گسترده‌تری منجر گردد. راهکارهای پیشنهادی این پژوهش، می‌تواند مبنایی برای تدوین سیاست‌های اجرایی آینده و تضمین پایداری پروژه‌های زیرساختی باشد.
